همدان توریسم اجاره سوئیت منزل و اسکان مسافر در همدان
نوشته های مرتبط
همه چیز درباره گنبد زیبای علویان
سرگذشت ایران با نام همدان گره خورده است و به هر کجای تاریخ که بنگریم، این شهر چون الماسی در آن می‌درخشد. شهر همدان از حدود ۳ هزار سال پیش، همزمان با استقرار مادها و بر تخت نشستن اولین پادشاه ماد یعنی دیاکو، تا به امروز، امپراتوری‌ها، شاهان و مردمان بسیاری را به خود دیده است. مردمانی که هر یک، بناهایی در این سرزمین ساختند و به زندگی و حکومت در آن پرداختند. بناهایی که برخی از آن‌ها تا به امروز هم باقی مانده است. این آثار تاریخی کهن، همدان را به یکی از قطب‌های مهم گردشگری ایران تبدیل کرده و سبب شده هر ساله گردشگران خارجی و داخلی زیادی از آن دیدن کنند. امروز به سراغ گنبد علویان همدان می‌رویم.
حال از شما دعوت می‌کنیم تا با ما به گنبد علویان همدان بیایید. از بناهای ممتاز و برجسته‌ی معماری اسلامی، که تزئینات زیبا و دلنشینش شما را متحیر خواهد ساخت. گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌هایی که ویژگی‌های شاخص و برجسته‌ی بنا هستند و آن را در نوع خود، خاص، متمایز و شگفت‌انگیز ساخته‌اند. همدان توریسم شما را به این بنای تاریخی می‌برد تا زیبایی‌های آن را به شما بشناساند.
موقعیت مکانی گنبد علویان
ساختمان تاریخی گنبد علویان در شمال غرب همدان، چهار باغ علویان، بلوار علویان -که بین میدان امامزاده عبدالله و میدان عین‌القضات همدانی قرار گرفته- واقع شده است. این بنا به تپه‌ی باستانی هگمتانه نیز نزدیک بوده و در فاصله‌ی ۸۰۰ متریِ غرب آن قرار دارد که با یک پیاده روی ده دقیقه‌ای می‌توانید به آنجا بروید.
در مورد تاریخچه‌ی بنا
گنبد علویان یکی از با ارزش‌ترین و بهترین آثار تاریخی همدان به شمار می‌رود و در میان بناهای تاریخی ایران نیز اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد. این سازه‌ی قدیمی مربوط به دوره‌ی اسلامی است، اما زمان دقیق احداث بنا مشخص نیست؛ زیرا هیچ کتیبه‌ای که بیان‌کننده‌ی تاریخ ساخت یا نام سازنده‌ی آن باشد، یافت نشده است. با این وجود، آثار و نشانه‌هایی در متون تاریخی و خود بنا وجود دارند که حدس و گمان‌هایی را در مورد قدمت آن برمی‌انگیزد. گروهی از پژوهشگران آن را به دوره‌ی سلجوقی نسبت می‌دهند و برخی دیگر این اثر تاریخی را متعلق به دوره‌ی ایلخانی می‌دانند، زیرا سبک‌های معماری و تزئینات رایجِ هر دو دوره‌ی تاریخی، در بنا دیده می‌شود. اما بیشترِ سنگینی وزنه‌ی نظرات محققان، به سمت اواخر دوره‌ی سلجوقیان و قرن ششم هجری قمری است.
متن‌های تاریخی آشکار می‌سازند که این بنا در ابتدا یک مسجد یا خانقاه بود، که توسط خاندان معروف علویان در همدان احداث گردید. مدتی بعد در زیرزمین آن سردابه‌ای ایجاد شد و به آرامگاه و مقبره‌ی بزرگان و اعضای این خاندان تبدیل گشت. خاندانی که از قرن سوم تا ششم هجری قمری بر شهر همدان حکمرانی می‌کردند.
گنبد علویان همدان در رده‌ی بناهای آرامگاهی قرار دارد. گفته می‌شود که دو یا چند نفر از اعضای خانواده‌ی علویان در آن دفن شده‌اند، اما اطلاعاتی در مورد هویت دقیق این اشخاص وجود ندارد.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید شاعر نامدار ایرانی، خاقانی شروانی، در یکی از ابیاتش به این گنبد اشاره کرده و آن را به کنایه «گنبد سبز سیه‌پوش» نامیده است.
دلا دوشم، دلا دوشم، دلا دوش
به حق گنبدِ سبز سیه پوش
** هم‌اکنون خانواده‌هایی در همدان زندگی می‌کنند که از نوادگان و بازماندگان خاندان علوی هستند و هنوز هم، نام خانوادگی آن‌ها «سیه‌پوش» است.
گنبد علویان همدان با ویژگی‌های منحصر به فردش، سالیان درازیست که مورد توجه محققان بوده است. این بنا در دی ماه سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و ساختمان آن طی دهه‌های اخیر، بارها تحت مرمت و نوسازی قرار گرفت.
برای حفظ و نگهداری این اثر ارزشمند، دور تا دور آن توسط سازمان میراث فرهنگی همدان دیوارکشی شده است.
چرا این بنای بدون گنبد با نام گنبد علویان شناخته می‌شود؟
ساختمان اولیه‌ی بنا، گنبدی داشت که با گذر زمان، بر اثر باد و باران و رویدادهای طبیعی دیگر ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. بنابرین کلمه‌ی گنبد، نشان از شکل ابتدایی بنا دارد. طی مرمتی که در سال ۱۳۱۷ انجام گرفت، سقفی از جنس چوب و به صورت شیروانی بر روی این بنای تاریخی ایجاد کردند. از طرف دیگر، به خاک سپرده شدن تعدادی از اعضای خاندان علوی در این آرامگاه، و مرتبه و احترامی که سادات در میان مردم همدان دارند، باعث شده که نام آن را «گنبد علویان» بگذارند.
معماری گنبد علویان همدان
سازه‌ی آرامگاهیِ گنبد علویان با معماری برجسته و گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌های زیبا و چشم‌گیرش، از بناهای تحسین برانگیز و دیدنی دوره‌ی اسلامی است. اگر از بیرون به آن نگاه کنید، شباهت بسیار زیادی به گنبد سرخ مراغه (ساخته شده در سال ۵۴۲ هجری قمری) در استان آذربایجان شرقی دارد. تزئینات داخلی بنا نیز با طرح‌ها و نقش‌های پیچیده و زیبایش، مانند گنبد حیدریه‌ی قزوین(مربوط به آغاز قرن ششم هجری قمری) است. این تشابهات نشان می‌دهد که گنبد علویان نیز می‌بایست بین قرن‌های ۶ و ۷ هجری قمری ساخته شده باشد. در ادامه به توضیح ویژگی‌های ساختاری بنا می‌پردازیم و اندکی هم در مورد تزئینات آن صحبت می‌کنیم.
-
مشخصات کلی بنا
گنبد علویان همدان، یک ساختمان چهار ضلعیِ آجری با گوشه‌های ستاره مانند است که بر روی یک سکو قرار گرفته است. از سطح زمین تا در ورودی آن، ۹ پله‌ی سنگی وجود دارد که باید آن را طی کنید تا وارد ساختمان شوید. این بنا در دو طبقه ساخته شد. طبقه‌ی زیرین، سرداب است و در حقیقت همان سکوییست که از بیرون دیده می‌شود. چند تن از بزرگان علوی در این طبقه آرمیده‌اند. طبقه‌ی بالایی نیز گنبد خانه است.
-
بخش‌های بیرونی ساختمان
ابعاد بیرونی ساختمانِ گنبد علویان همدان، ۰۸/۱۲ متر در ۵/۱۲ متر و ارتفاع آن ۵/۱۱ متر است. اگرچه گنبد بر اثر فرسودگی که گذشت زمان در آن ایجاد کرده، کاملاً تخریب شد، اما دیوارهای بنا تماماً و تا محل اتصال گنبد به بدنه، سالم باقی مانده است. در چهار گوشه‌ی آن، دیوارهای برج مانندی دیده می‌شوند که دارای ارتفاع ۵/۹ متری هستند و قطر هر یک از آن‌ها حدود ۲ متر است. هر کدام از برج‌ها ۵ طاق‌نما به ارتفاع ۸ متر دارند. این طاق‌نماها مثلثی و گود بوده و با عمق ۵/۰ متر و عرضی برابر با ۱ متر، به شکل یک ستاره‌ی هشت‌پر ناکامل دیده می‌شوند.
نمای بیرونیِ ضلع شمالی ساختمان، دارای یک طاق‌نمای بزرگ به عرض ۵/۵ متر و ارتفاع ۱۰ متر است و درگاه ورودی به شکل یک طاق جناغی کوچکتر به بلندی ۴/۳ متر و عرض ۶/۱ متر در داخل آن خودنمایی می‌کند. بین طاق‌نما و درگاه نیز یک قاب مستطیلی مشاهده می‌شود. هر یک از اضلاع دیگر، دو طاق‌نما با عرض ۴ متر و ارتفاع ۵/۸ متر دارند.
-
بخش‌های داخلی ساختمان
فضای داخل گنبد علویان همدان نیز طول و عرض تقریبی ۹×۹ متر دارد. در قسمت داخلیِ برجی که در شمال شرق ساختمان قرار گرفته، دری وجود دارد. این در کوچک، ورودیِ یک مسیر پلکانی باریک است که به سقف می‌رسد. بر دیوار جنوبی داخل بنا نیز، محرابی به چشم می‌خورد که یکی از جذاب‌ترین و خیره‌کننده‌ترین قسمتهای ساختمان است. در پایین این محراب چندین پله را می‌بینید که از طریق آن‌ها می‌توان وارد سردابِ طبقه‌ی پایین شد. سرداب دارای ۶ اتاقک در اطراف است. در ورودی همه‌ی این اتاقک‌ها، طاقی جناغی را مشاهده خواهید کرد. بخش میانی سرداب هم، دو قبر مستطیل شکل را در خود جای داده است که روی آن‌ها را به شکلی ساده، با آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای رنگ تزئین کرده‌اند.
سه پنجره‌ی کوچک، به عنوان نورگیر در نزدیکی سقف ساخته شده است و نور از طریق آن‌ها به داخل ساختمان می‌رسد.
-
عناصر تزئینی در بنا
آجر و گچ، مواد و مصالح اصلی هستند که به شیوه‌های مختلفی برای ایجاد آرایه‌های تزئینی گنبد علویان همدان به کار رفته‌اند. در تزئیناتِ اغلب بخش‌هایِ نماهایِ خارجی از آجر استفاده شده، در حالی که داخل بنا عمدتاً با گچ آراسته شده است.
آجر نقش بسیار پر رنگ و مهمی در تاریخ معماری اسلامی داشته است، به نحوی که علاوه بر کاربرد ساختاری، در تزئین بناها نیز از آن استفاده می‌کرده‌اند. دوره‌ی سلجوقیان را می‌توان نقطه‌ی اوج شکوفایی هنر آجرکاری در معماری ایرانی و اسلامی دانست. طرح‌های پیچیده، بدیع و زیبایی که در گنبد علویان همدان باقی مانده، مهر تأییدی بر این موضوع است. گچ نیز به دلیل انعطاف‌‌پذیری و رنگ‌پذیری خوب و مناسب، یکی دیگر از مصالح با اهمیت و پر کاربرد در معماری اسلامی بوده است. در زمان سلجوقیان، بیشتر مرسوم بود که در داخل بنا از گچ‌بری استفاده کنند، اما گاهاً بیرون ساختمان را نیز با آن تزئین می‌کردند.
جزئیاتی دیگر از زیبایی‌های گنبد علویان همدان
پس‌زمینه‌ی طاق‌نماهایی که در نماهای شرق، جنوب و غرب گنبد علویان قرار دارند، با آجرکاری‌های زیبا و طرح‌های کم‌نظیر هندسی همچون چلیپا (یا صلیب شکسته که به صورت دو خط عمود بر هم و متقاطع است) و نقش‌های کلیدی شکل پوشانده شده‌اند. یک کتیبه‌ی آجری دور تا دور بخش‌های بالایی اضلاع خارجی را در بر گرفته است. در این کتیبه آیاتی از قرآن به خط کوفی نوشته شده که از سمت راستِ نمای شمالی شروع شده و پس از گذشتن از نماهای شرقی، جنوبی و غربی، در سمت چپِ نمای شمالی به پایان می‌رسد. متأسفانه بیشتر قسمتهای این کتیبه از بین رفته است.
ضلع شمالی گنبد علویان نیز علاوه بر تزئینات آجرکاری زیبا و کتیبه‌هایی که با آجرهای سفالی ساخته شده‌اند و ترسیم‌کننده‌ی آیاتی از قرآن به خط کوفی هستند، گچ‌بری‌های ظریف و پر نقش و نگاری نیز مشاهده می‌شود.
هنگامی که قدم به داخل ساختمان می‌گذارید، متوجه خواهید شد که تمام فضا، پوشیده از گچ‌بری‌های ریز نقش و زیباست. نقوش و طرح‌های گوناگون هندسیِ ساده و متداخل (که گاهی به شکل گل‌های چند پر و طرح‌های ستاره‌ای در آمده‌اند)؛ اسلیمی؛ گل و بوته‌ای و همچنین کتیبه‌هایی به خط‌های کوفی، نسخ و ثلث از مضامین اصلی گچ‌بری‌های گنبد علویان همدان هستند. این گچ‌بری‌های متنوع از چنان ظرافتی برخوردارند که شما را به شگفتی وا می‌دارند و چیره‌دستی و ذهن خلاق هنرمندان آن را به رخ می‌کشند. گچ‌بری‌ها در محرابِ ضلع جنوبی به اوج زیبایی خود می‌رسند و می‌توانند شما را میخکوب و محو پیچیدگی‌های خود نمایند.
سخن آخر
نظر شما همراهان عزیز همدان توریسم در مورد این بنای زیبا و خیره‌کننده چیست؟ آیا پیش از این به گنبد علویان رفته‌اید؟ کدام بخش این بنا برایتان بیشتر از همه جذاب بوده است؟ نظرات، پیشنهادات و تجربیات خودتان را با ما به اشتراک بگذارید.
